Uitlegparty: Generatieve kunst

Kunst gemaakt met algoritmes en wiskundige formules levert onverwachte en mooie resultaten op. Van robotarm tot Playboy-centerfolds.

Generatieve kunst is een vorm van kunst waarbij de kunstenaar een systeem, of een paar regels, opstelt waarmee het kunstwerk gemaakt wordt. Het kunstwerk dat eruit voortkomt, is vaak een product waarvan de kunstenaar van te voren zelf ook niet kon inschatten hoe het eruit zou gaan zien. Een eerste voorbeeld komt van Mozart's 'Musikalisches Würfelspiel' (1757), waarbij de structuur van de muziek voor een groot deel willekeurig is. Generatieve kunst is de kunst van orde creëren in iets wat niet te ordenen is, en andersom.

Regels
Een kunstenaar die generatieve kunst maakt, begint vaak met een stel regels. Dat kan bijvoorbeeld een algoritme zijn, maar dat kunnen ook bacteriën zijn die bepaalde eigenschappen hebben. In generatieve kunst staat vooral het proces van het creëren van een kunstwerk centraal. Generatieve kunst is dus geen kunstbeweging of een ideologie, maar slechts een methode om kunst te maken.

Generatieve kunstwerken hoeven niet gemaakt te zijn met computers. Sterker nog, vaak worden software en fysieke objecten juist met elkaar verbonden. Er zijn verschillende wetenschappelijke theorieën die vaak terugkomen in generatieve kunst zoals het idee van een complex systeem en de informatietheorie. Als je deze theorieën als regels stelt, en een startwaarde meegeeft, weet je niet precies hoe het resultaat eruit zal zien. Bovendien kun je het werk ook nog laten reageren op de omgeving, bijvoorbeeld op temperatuur, geluid of data.

Andere manieren om generatieve kunst te maken, zijn door theorieën te gebruiken uit de domeinen van kunstmatige intelligentie en zwermintelligentie. Omdat deze domeinen veel te maken hebben met biologische processen, kun je bijvoorbeeld een virus inzetten om een kunstwerk te maken. De Amerikaanse kunstenaar Joseph Nechvatal heeft bijvoorbeeld enkele kunstwerken gemaakt waarbij hij zelfgemaakte computervirussen gebruikte. Nechtvatal zegt zelf over zijn werk dat hij vaak een interface probeert te vinden tussen biologie en technologie.

Hoe belangrijk het proces is, blijkt wel uit sommige generatieve kunstwerken die nooit af zijn. De kunstenaar Celestino Soddu maakte bijvoorbeeld een blauwprint, of een DNA, van Italiaanse steden uit de Middeleeuwen. Soddu maakte een lijst van regels waar Middeleeuwse steden in Italië aan voldoen, en creëerde zo een eindeloze bron van 3d-modellen van steden die zich allemaal volgens diezelfde regels gedroegen. Het aantal steden wat hij genereerde is niet belangrijk, omdat elke stad voortkomt uit één lijst van opgestelde regels, en daarmee generatief is.

Doe-het-zelf
Veel generatieve kunst gebruikt ingewikkelde regels waarbij de kunstenaar goed weet wat hij of zij aan het doen is zonder een einddoel te hebben. En met een klein beetje programmeerkennis en een beetje fantasie kun je al aardig op weg zijn. Populaire en toegankelijke programmeertalen die worden gebruikt voor generatieve kunst zijn bijvoorbeeld Processing en openFrameworks. Met beide methodes is het relatief eenvoudig om ook real-time visualisaties te maken die generatief zijn. Voorbeelden hiervan zie je vaak in clubs, kunstinstallaties of datavisualisaties. Andere tools om generatieve kunst mee te maken zijn vvvv, Pure Data en ActionScript.

Voorbeelden van generatieve kunst

John Cage (1912-92)
John Cage was een belangrijke pionier in de manier waarop muziek gecomponeerd wordt. Met behulp van ingewikkelde formules schreef hij zijn eerste muziekstukken en ook in zijn latere werk gebruikte hij verschillende systemen die invloed hadden op de muziek. Het begrip van kansen en willekeurigheid speelde een grote rol in het werk van de muzikant, filosoof, schrijver en componist. Enkele belangrijke werken van hem zijn het beroemde stuk 4'33 en Cheap Immitations. Tot vandaag de dag wordt Cage nog steeds gezien als een zeer invloedrijk persoon op de ontwikkelingen van elektronische muziek, 'kans-muziek', en de manier waarop je muziekinstrumenten op een alternatieve manier kunt bespelen.

Hans Haacke - the Condensation Cube (1963-65)
Haacke's kunstwerk 'Condensation Cube' is een van zijn eerste werken waarbij het proces het kunstwerk is. Dat 'proces' begon in 1965 en eindigde in 2008. De kubus van plexiglas reageert op de omgeving, waarbij water, licht, luchtstromingen, klimaat en temperatuur invloed hebben op hoe het werk eruit ziet. In later werk van Haacke richt hij zich nog meer op biologische processen door levende organismes, planten, water en wind te gebruiken in zijn werk.

VALSE AUTOMATIQUE - MADE Berlin (2010)
Bij het project van VALSE AUTOMATIQUE gaat het om de relatie tussen muziek en machines. De robotarm reageert op klassieke muziek die (live) wordt gespeeld. De robotarm heeft een kleine gasbrander gemonteerd die uit een blok wax een unieke vaas maakt. De muziek en het geroezemoes van mensen in zaal bepalen dus hoe de vaas er uiteindelijk uitziet. Het project is nu te zien in Berlijn, je kunt hier meer informatie vinden.

Flight Patterns - Aaron Koblin (2005-2009)
Als je het werk van Aaron Koblin nog niet kent, dan moet je snel op onderzoek uitgaan. Koblin's werk omvat mooie visualisaties van grote databronnen. Om die data om te zetten naar een visualisatie, gebruikt hij vaak Processing en andere opensource-tools. Zijn werk hangt in het Modern Museum of Art in New York en hij heeft veel verschillende prijzen gewonnen. Met zijn Flight Patterns, visualiseerde Koblin de hoogtes en verschillende types vliegtuigen in de Verenigde Staten. Misschien ken je Koblin ook wel van een project waarin hij alle verzonden sms-berichten rond Amsterdam op oudejaarsavond heeft gevisualiseerd.

Every Playboy Centerfold - Jason Salavon (2002)
Herhaling binnen een bepaald systeem is vaak een terugkerend thema in generatieve kunst. Jason Salavon gebruikte de alle Playboy-centerfolds sinds januari 1960 tot en met december 1999 om een bijzonder tijdsbeeld van verschillende schoonheidsidealen te schetsen. Door per decennium een gemiddelde te maken van de kleuren in de foto's, heeft Salavon een reeks zeer interessante portretten gemaakt. Mocht je eenzelfde ambitie hebben, dan is deze techniek relatief simpel toe te passen met hulp van Processing.