Ontsnap aan de zeepbel van het eigen gelijk

De filter bubble die zou hebben bijgedragen aan Trumps verkiezingszege bestond al ver voor Google en Facebook. Internet biedt juist veel mogelijkheden om aan de zeepbel van het eigen gelijk te ontsnappen.

"Als je de popular vote wint, maar drie staten verliest met minder dan 120.000 stemmen, dan kunnen er 120.000 verschillende redenen voor je nederlaag zijn", twitterde de Amerikaanse campagnestrateeg Joe Trippi, die in 2004 verantwoordelijk was voor de innovatieve (internet)campagne van de Democratische presidentskandidaat Howard Dean, donderdag.

Ruim een week na de spectaculair verlopen Amerikaanse presidentsverkiezingen breken Democraten zich nog altijd het hoofd over de vraag waar het mis ging voor Hillary Clinton. Heeft haar campagne de blanke arbeider te veel veronachtzaamd? Was het haar gebrekkige ground game in belangrijke swing states? Of kon ze een deel van de kiezers helemaal niet overtuigen omdat die in hun eigen filter bubble leven waar alleen de boodschap van Donald Trump doordringt?

New York Magazine koos daags na de verkiezingen voor die laatste verklaring. "We leven in toenemende mate in een filter bubble", schreef Drake Baer op de site van het tijdschrift. "De informatie die we opnemen is zo gepersonaliseerd dat we blind zijn voor andere perspectieven. Dat verklaart zowel waarom Trump zoveel succes heeft als waarom zoveel anderen dat succes niet zagen aankomen."

Olieramp

De term 'filter bubble' werd in 2011 gemunt door activist Eli Pariser die in zijn boek 'The Filter Bubble: What the Internet Is Hiding from You' onder meer waarschuwde voor het gevaar van Google dat zijn zoekresultaten personaliseert op basis van je eerdere zoekgedrag. Zo leidt een zoekopdracht naar het oliebedrijf BP bij de ene persoon naar een pagina met investeringsinformatie, terwijl een ander juist berichten over de BP-olieramp in de Golf van Mexico krijgt voorgeschoteld.

Bij de presidentsverkiezingen krijgt nu met name Facebook de schuld voor het ontstaan van filter bubbles. Op het sociale netwerk is het makkelijk om je te omringen met gelijkgestemden die je bevestigen in je gelijk. 

Zo ontstaan er parallelle werkelijkheden waarin de ene helft van Amerika zich boos maakt om de racistische, seksistische en anti-wetenschappelijke uitspraken van Trump terwijl de andere helft van het land het een schandaal vindt dat Clinton als minister van Buitenlandse Zaken in strijd met de regels een privé-mailserver gebruikte.

Lesbische relatie

Wat het allemaal nog erger maakt, is dat Facebook tijdens de verkiezingen ook een prima podium bleek voor de verspreiding van nepnieuws en hoaxes. Zo werd het 'nieuws' dat de paus zijn steun zou hebben uitgesproken voor Trump honderdduizenden keren gedeeld. En ook de onjuiste berichten over de betrokkenheid van Hillary Clinton bij tal van moorden en het verhaal dat de Democratische kandidaat een lesbische relatie zou hebben met haar medewerkster Huma Abedin vonden gretig aftrek.

Volgens een analyse van BuzzFeed News waren de meest gedeelde nepberichten tijdens de laatste drie maanden van de verkiezingen zelfs populairder dan de meest succesvolle artikelen van gevestigde media als The New York Times, NBC News en de Washington Post.

Facebook is niet onder de indruk van de kritiek. Zo wijst het bedrijf erop dat de meest gedeelde verhalen waarop BuzzFeed wijst, niet representatief zijn voor de informatie die bezoekers van het sociale netwerk krijgen voorgeschoteld. 

"Meer dan 99 procent van alle content die mensen op Facebook zien is echt", schrijft Facebook-CEO Mark Zuckerberg in reactie op alle kritiek. "Slechts een heel klein deel bestaat uit nepnieuws en hoaxes. En deze hoaxes zijn niet beperkt tot één partij of zelfs maar tot politiek. Dat maakt het allemaal extreem onwaarschijnlijk dat hoaxes de uitkomst van deze verkiezingen hebben veranderd."

Ongemakkelijke waarheden

Hoewel er het nodige valt aan te merken op de wijze waarop Facebook met nepnieuws omgaat - waarom verwijdert het sociale netwerk wel oorlogsfoto's en afbeeldingen van vrouwen met borstkanker maar is het tegenhouden van schadelijke nonsens een brug te ver? - valt er veel te zeggen voor Zuckerbergs claim dat het wel meevalt met het fake-nieuws en dat de overwinning van Trump dus niet op het conto van het sociale netwerk valt te schrijven.

Om te beginnen is het fenomeen filter bubble natuurlijk niet nieuw. Mensen hebben altijd al de neiging gehad om ongemakkelijke waarheden terzijde te schuiven en meer waarde te hechten aan verhalen die hun (voor)oordelen bevestigen. 

En het is ook altijd al mogelijk geweest om je mediaconsumptie in overeenstemming te brengen met je overtuigingen. Wie meent dat criminaliteit een groot maatschappelijk probleem is, kon daar ook in het pre-internettijdperk al voldoende bewijs voor vinden in De Telegraaf, terwijl wie zich zorgen maakt om klimaatverandering daar weer eerder stukken over las in de Volkskrant.

Eenzijdige boodschap

In de Verenigde Staten bestond wel jarenlang de verplichting voor tv- en radiozenders om verschillende standpunten onder de aandacht te brengen. Toen de Amerikaanse toezichthouder op de radio en televisie dat principe in 1987 losliet, werd de deur opengezet voor radio- en tv-zenders met een duidelijke politieke kleur. 

Op talk radio rammen conservatieve presentatoren als Rush Limbaugh hun eenzijdige boodschap er sindsdien uur na uur in. Een recept dat met succes is gekopieerd door de tv-zender Fox News die in 1996 van start ging.

De kandidatuur en het aankomende presidentschap van Trump zijn in veel opzichten de culminatie van hun eindeloos herhaalde boodschappen. De New Yorkse vastgoedmagnaat is er als geen ander in geslaagd om politieke munt te slaan uit de door talk radio-hosts en Fox-presentatoren aangewakkerde gevoelens van onvrede. Daar waren de online echokamers van Facebook echt niet voor nodig.

Schuttersputje van het eigen gelijk

Natuurlijk, dankzij internet is het wellicht nog eenvoudiger geworden om je op te sluiten in het schuttersputje van je eigen gelijk: stel een eenzijdig media-dieet samen, volg alleen mensen met wie je het eens bent en blokkeer de rest.

En ja, Google en Facebook faciliteren het ontstaan van dergelijke zeepbellen. Maar laten we het ook niet overdrijven: de filter bubble is bepaald niet ondoordringbaar. Zo sprak ik vorige week iemand die zich juist mateloos ergerde aan Facebook omdat zijn familieleden het sociale netwerk voortdurend gebruiken om hoaxes over de gevaren van vaccinaties te delen. Zelf kom ik in mijn Facebook-newsfeed ook regelmatig onzin tegen. Om nog maar te zwijgen over alle meningen die ik niet deel.

Internet biedt ongekende mogelijkheden om in aanraking te komen met veel meer uiteenlopende informatie en meningen dan vroeger ooit mogelijk was geweest. Daarvoor moet je dan wel ontvankelijk voor willen zijn. Wie filter bubbles een probleem vindt, moet ook bereid zijn om zijn eigen cocon te verlaten. En dat is vermoedelijk het werkelijke probleem: veel mensen willen zich helemaal niet openstellen voor feiten die hun wereldbeeld aan het wankelen brengen.