Zo voorkom je dat je in hoaxes trapt

Verspreiden van nepinformatie is makkelijker dan ooit. Dat bleek weer rond de verkiezingen in de VS. Welke soorten hoaxes zijn er? En hoe herken je ze?

Deze week verscheen het boek NL Digitaal, waarin Herbert Blankesteijn aan jongeren 50 essentiële zaken uit de digitale wereld uitlegt. Een van de hoofdstukken gaat over hoaxes. Een actueel onderwerp gezien de discussies over de rol die nepnieuws en hoaxes speelden tijdens de Amerikaanse verkiezingsstrijd. Met het checken van online informatie kun je niet jong genoeg beginnen, dus volgt hieronder het hoofdstuk, met toestemming van Fontaine Uitgevers.

Niet altijd waar

Het staat zwart op wit: als je dat kunt zeggen heb je zekerheid. Maar je kunt ook liegen of het gedrukt staat. Met die uitdrukking laat je merken wat minder vertrouwen te hebben in letters op papier. Om een of andere reden hebben mensen veel vertrouwen in letters op hun scherm. Dat vertrouwen is ook niet altijd terecht.

Profielen bij online dating zijn een goed voorbeeld van digitale informatie die niet altijd waar is. Cv's op LinkedIn zijn ook niet altijd honderd procent waar. Er zijn zelfs bureaus die een goede boterham verdienen aan het controleren van zulke profielen voor werkgevers. Dus wees gewaarschuwd. Ook zaken die je vindt op Wikipedia kun je het beste nog ergens anders controleren. En de resultaten van Google worden beïnvloed door Google zelf en door andere partijen.

Misleidende reclames

Op internet is reclame een belangrijk ding. Reclame hoeft niet altijd honderd procent waar te zijn. Dat is niet erg maar soms worden op internet reclamemakers betrapt op glasharde leugens. De berichten over ontzenuwde reclame gaan juist via internet de hele wereld over en zijn een nieuw soort vermaak.

Neem de reclame waarmee Nokia in 2012 wilde laten zien hoe goed de camerasoftware in hun nieuwste smartphone was. Je zag schitterende beelden van een dame op de fiets en haar vriend die, ook op de fiets, haar filmde met zijn mobieltje. Maar in de opname die met de Nokia zou zijn gemaakt, zag je in een autoruit opeens het spiegelbeeld van een complete tv-cameraploeg in een bestelbusje. Ander voorbeeld: in 2009 maakte modemerk Ralph Lauren in Japan reclame voor spijkerbroeken met een foto van model Philippa Hamilton. Met Photoshop was zij zo mager gemaakt dat haar bekken kleiner was geworden dan haar hoofd. De foto kwam terecht op de blog Photoshopdisasters en ging viraal. 

Op internet vind je elk jaar geweldige 1-aprilgrappen, maar dat is een speciaal soort onwaarheden waar niemand zich druk om maakt. Lastiger is dat internet een uitstekende voedingsbodem is voor hoaxes, onzinberichten die soms voor de grap maar soms ook om andere redenen de wereld worden ingestuurd.

Waardeloze aandelen en een Vogelman

Jonathan Lebed was 15 jaar oud toen hij in 1999 vanuit zijn jongenskamer begon waardeloze aandelen van bedrijven te kopen. Daarna ging hij naar chatrooms en fora en begon deze bedrijven aan te prijzen. Daardoor ontstond vraag naar de aandelen van deze bedrijven en steeg de prijs. Zo kon Jonathan zijn aandelen met winst verkopen. In een jaar tijd verdiende hij ongeveer driekwart miljoen dollar. Hij werd opgepakt, maar kwam eraf met een boete van 285.000 dollar.

Een heel ander soort hoax was die van de Vogelman. De Nederlander Floris Kaayk verspreidde in 2012 een video waarop te zien was hoe hij met zelfgebouwde vleugels vloog als een vogel. De naam die hij had aangenomen was Jarno Smeets, een man die onder andere een uitvoerig profiel had op LinkedIn. Er was veel tijd in de grap gestoken. Zo was er in een half jaar tijd een hele serie video's gemaakt waarin je de vleugels gebouwd en getest zag worden.

De video waarop hij eindelijk vloog, werd door bijna alle media kritiekloos overgenomen. Er werden geen luchtvaart- of vogelexperts geraadpleegd. Wie die Jarno Smeets was, werd niet gecontroleerd. Buitenlandse media waren de eerste die hun huiswerk deden: het Belgische Humo belde de bedrijven waar Smeets volgens zijn LinkedIn-profiel gewerkt zou hebben. Daar kenden ze hem niet. Kaayk wilde met zijn actie laten zien hoe makkelijk het was zo'n hoax in het leven te roepen. Maar dat was helemaal niet nodig, dat was op dat moment allang bekend. Zie Jonathan Lebed en honderden andere succesvolle hoaxes.

Hoaxes checken en herkennen

We hoeven ze hier verder niet op te sommen want er zijn complete sites gewijd aan hoaxes, zoals Hoaxbusters.org en Snopes.com. Ook Wikipedia heeft een prima pagina over 'Internet Hoaxes'.

Hoaxbusters heeft een mooi lijstje veel voorkomende eigenschappen van hoaxes, zeker als ze via e-mail worden verspreid: je moet dringend actie ondernemen (bijvoorbeeld een ziek zielig jongetje een kaart sturen) en vooral de e-mail aan je vrienden doorsturen. Verder staat er bijna altijd bij: 'This is not a hoax.' 

Juist op internet kan dit soort onzin zich snel verspreiden. Vroeger via e-mail, tegenwoordig natuurlijk vooral via Facebook en andere sociale netwerken. Bekende Facebook-hoaxes zijn het nieuws dat je voor Facebook zou moeten gaan betalen en het bericht dat je met een bepaalde app zou kunnen zien wie je profiel bekijkt. Hoax Slayer heeft een site en een Facebookpagina waar veel aandacht wordt besteed aan Facebook-hoaxes.

Als een bericht vermeldt dat je iets moet installeren, moeten er alarmbellen afgaan. Hoaxes worden vaak gebruikt om malware te verspreiden, bijvoorbeeld na natuurrampen of aanslagen.

Urban legends

Een goeie hoax is een vervelende hoax want hij blijft verteld worden. Hoaxes die niet uit te roeien zijn, worden urban legends, en ook daar is genoeg over te vinden, bijvoorbeeld op Urbanlegendsonline.com of opnieuw op Wikipedia. Beroemde personen (echtscheiding!) en bekende merken (merk X is giftig!) kunnen veel last hebben van hoaxes, omdat een weerlegging of een succesvolle rechtszaak altijd minder mensen bereikt dan het oorspronkelijke gerucht.

Wees dus voorzichtig met het geloven en delen van rare, onwaarschijnlijke verhalen. Er is altijd een kans dat ze gewoon niet waar zijn.

Het boek NL Digitaal door Herbert Blankesteijn verscheen 17 november bij Fontaine Uitgevers. Het boek kost 24,95 euro.