Afluisteren en malware: Oekraïne bespioneerde MH17-missie

Apparaten die ineens verbinding maken met een wifi-netwerk, telefoons met malware die vernietigd moesten worden: Nederlanders die vanwege het neerstorten van MH17 in Oekraïne waren, werden bespioneerd, meldt RTL Nieuws. Waarom en hoe ging het in z'n werk?

Hoe werden ze bespioneerd?

De Nederlanders werden afgeluisterd en er werd software gevonden op laptops, tablets en smartphones van leden van de missie. Het zijn methodes die Peter Koop, expert op het gebied van afluisterdiensten, doen denken aan de werkwijze van geheime diensten uit de tijd van de Sovjet Unie.

"Hotels waar veel buitenlanders kwamen, hadden vaak standaard afluisterapparatuur ingebouwd", vertelt Koop."Of dat nu nog zo is, is natuurlijk onduidelijk, maar het zijn wel landen met een lange traditie op dit gebied."

Klinkt ouderwets – was dat alles?

Dat apparaten zijn vernietigd, is een duidelijke aanwijzing voor een geavanceerdere vorm van spionage dan alleen maar afluisteren, zegt Koop die veel over dit soort kwesties schrijft op zijn weblog Electrospaces.net.

"Het is een koud kunstje voor geheime diensten om bij de technische dienst van het hotel een stekkertje erbij te prikken en dan het hele wifinetwerk af te tappen."

Op die manier kunnen geheime diensten bijvoorbeeld zien welke websites bezocht worden en met wie er gemaild wordt. Het gaat dan om de zogenoemde metadata. De inhoud inzien is lastiger, maar dat is dus wel mogelijk via de installatie van malware.

Alleen met wie en wanneer gemaild is?

Via wifi is het ook mogelijk om spionagesoftware op elektronica te installeren. Als dat lukt, zijn de gevolgen groot, legt Koop uit. "Als er malware op je telefoon zit, ben je compleet verloren: dan is alles mee te lezen. Je kunt je telefoon dan maar beter weggooien, je krijgt het er niet snel vanaf."

Het gebruik van openbare wifinetwerken in zulke landen is echt roekeloos, vindt Koop. "Buitenlandse Zaken adviseert handelsmissies ook om dat niet te doen en je telefoon thuis te laten", vult hij aan. Dat is ook gebeurd, laten de betrokken ministeries weten in een reactie (.pdf) na vragen van RTL Nieuws. 

Waarom werd de missie bespioneerd?

"De missie was voor veel inlichtingendiensten van belang: wat zijn de conclusies, wat gaan ze doen, dat kon voor veel landen relevant zijn", zegt Jelle van Buuren, terrorismewetenschapper aan de Universiteit Leiden.

"Het was belangrijk voor zowel Oekraïne als Rusland", zegt Pieter Cobelens, voormalig chef van de Nederlandse militaire geheime dienst MIVD. Voor de Russen om te weten wat er speelt, om vervolgens twijfel te kunnen zaaien. "En voor Oekraïne speelt dat zij het luchtruim niet hebben gesloten, en dus willen weten hoe het onderzoek naar de schuldige gaat."

"Je wilt als land ook niet voor verrassingen komen te staan omdat je partner mogelijk niet alles deelt. Iedere snipper informatie kan van belang zijn", vult Van Buuren aan. "Stel dat Nederland een andere houding aan wil nemen ten opzichte van Rusland. Als Oekraïne dat weet, kan het druk uitoefenen om dat niet te doen."

Waarom deed Oekraïne het?

"Ik zou mijn hand niet in het vuur willen steken voor Oekraïne als bondgenoot, maar juist heel erg op mijn hoede zijn", zegt Koop. "Je kunt niet verwachten dat ze zich heel netjes gedragen, met de militaire dreiging van buurland Rusland. Dat is een veel groter belang en daar zetten ze alle middelen voor in, zo cynisch is de wereld wel."

"Belangen komen soms overheen, staan soms haaks op elkaar en zijn soms een grijs gebied. Het is staande praktijk om alles te willen weten, zeker in zo'n politiek gevoelige kwestie", aldus Van Buuren.

Cobelens vergelijkt het land met Israël: een land in constante staat van oorlog, zonder officieel bondgenootschap zoals de NAVO. "Bij inlichtingendiensten geldt: waar je mee kunt luisteren zonder regels te breken of betrapt te worden, daar doe je dat. Je wilt altijd zo veel mogelijk informatie krijgen."

Is er waardevolle info uitgelekt?

In hoeverre de spionage is gelukt, is volgens Van Buuren niet te zeggen. "Het is een technologische wapenwedloop: je weet niet waar de andere diensten toe in staat zijn." Als die net de nieuwste technologie hebben om de beveiliging te kraken, kun je je daar niet tegen wapenen en weet je ook niet of je gehackt bent, legt hij uit. 

RTL Nieuws heeft de betrokken ministeries gevraagd naar de gevolgen van de spionage. De ministeries beperken zich tot een gezamenlijke verklaring, maar geven geen antwoord op de vragen die RTL Nieuws stelde.