Manipulatie met naaktbeelden: 'Ineens kan iedereen slachtoffer zijn'

Het zou strafbaar moeten zijn om gemanipuleerde naaktfoto's- en filmpjes zonder toestemming te verspreiden. Daarvoor pleiten CDA en GroenLinks vandaag in de Tweede Kamer. De partijen reageren hiermee op de razendsnelle ontwikkelingen op het gebied van beeldmanipulatie met een pornografisch karakter, zogenoemde 'deepnudes'. Vijf vragen en antwoorden over deze techniek.

Wat zijn deepnudes?

Bij deepnudes wordt het gezicht van iemand geprojecteerd op bestaande beelden van een totaal ander persoon in een andere context, bijvoorbeeld op het lichaam van een pornoactrice. Zo werden beelden van presentatrice Dionne Stax misbruikt om het te doen laten lijken alsof ze speelde in een seksueel getinte video op de pornowebsite Pornhub. 

De techniek wordt niet alleen gebruikt voor de manipulatie van naaktbeelden, maar ook om bijvoorbeeld politici dingen te laten zeggen die ze nooit hebben gezegd. 

Wie maken die deepnudes?

De techniek is sinds enkele jaren in opkomst en is vergelijkbaar met bijvoorbeeld Snapchat-filters die een laag over jouw gezicht plakken waardoor het verandert in een konijnenhoofd.

Meerdere ontwikkelaars hebben inmiddels een app of software uitgebracht die manipulatie mogelijk maakt. De eerste kinderziektes zijn er uit en het wordt daarmee steeds moeilijker om echt van nep te onderscheiden. "Het wordt steeds makkelijker te gebruiken: op Telegram waart een 'nudebot' rondt: je uploadt een foto van iemand en de bot maakt daar automatisch een deepnude van: een vrouw die zich uitkleedt", zegt artificial intelligence-expert Sander Duivestein.

Telegram is al meerdere malen op de vingers getikt om de bot te verwijderen, maar dat is niet gebeurd. Volgens Duivestein is het gefabriceerde materiaal uit de bot niet heel erg goed gelukt, "maar mensen kunnen er wel mee aan hun trekken komen", waarschuwt hij.

Duivestein maakte onderstaande deepfake, waarbij hij het gezicht van presentatrice Eva Jinek aanzienlijk verouderde met speciale software. 

Sander Duivestein maakte deze deepfake

Daarmee is het kinderspel om een deepnude te maken, ziet ook onderzoeker Pieter van Boheemen van het Rathenau Instituut. "Je ziet dat het wel toeneemt en toegankelijker wordt. Ook voor kinderen. De apps hiervoor zijn heel gebruiksvriendelijk."

Wat is het gevaar van deepnudes?

Wraakporno is al langer een bekend fenomeen waarmee slachoffers worden gemaakt. Bij wraakporno gaat het om naaktbeelden die zonder toestemming worden verspreid, bijvoorbeeld om iemand te chanteren. Bij deepnudes is de potentiele groep slachtoffers nog veel groter. 

"Eerst had je een naaktfoto van iemand nodig, maar nu niet meer. Het kan nu dus iedereen overkomen. Hier is letterlijk geen ontkomen aan", zegt Willem van Lynden van stichting Stop Online Shaming. De stichting strijdt voor de rechten van slachtoffers van zulke delicten. "Als zo'n deepnude online komt, is het kwaad al geschied." 

"Ik denk dat het schadelijk kan zijn", meent onderzoeker Van Boheemen. "Sommige mensen kunnen het eenvoudig weerspreken of ontkrachten, maar dat kan niet voor iedereen gelden. Er is een chantage- of afpersingsmogelijkheid." 

Wraakporno maakt slachtoffers

Hoe vaak wordt iemand slachtoffer van een deepnude?

Over de omvang van deepnudes in Nederland zijn geen cijfers bekend. Volgens een woordvoerder van de Nationale Politie komt het 'mondjesmaat' voor en wordt soms door volwassenen aangifte gedaan. "We spreken onze zorg hier wel over uit."

Bij stichting Stop Online Shaming zijn ook weinig meldingen bekend. "Blijkbaar zijn de echte filmpjes nog een stuk toegankelijker. Maar dat zal vast veranderen." 

Hoe valt het verspreiden van deepnudes te straffen?

Het maken van deepnudes is al strafbaar onder smaad en laster. "Hierbij geldt dat mensen kunnen worden beledigd of in hun goede naam of eer aangetast. Daarmee kan het openbaar maken van dergelijke afbeeldingen dus strafbaar zijn. Je kunt hiervan aangifte doen.", zegt Ben van Mierlo van de Nationale Politie. 

CDA en GroenLinks willen dat in het Wetboek van Strafrecht expliciet wordt opgenomen dat het creëren en verspreiden van deepnudes strafbaar wordt, net zoals dat nu is geregeld met wraakporno. Volgens de politie is het daarmee makkelijker om in te grijpen: er is dan geen aangifte meer nodig om actie te ondernemen. 

Toch zit je volgens experts soms nog in grijs gebied. "Soms valt het bewerken ook onder satire. Niet elke deepfake is smaad of laster. Je kan ook zeggen: ik persifleer iemand, bijvoorbeeld een bekende Nederlander", aldus Van Boheemen. 

De politie zegt technieken te ontwikkelen die gemanipuleerde plaatjes en video's beter herkennen. Van Mierlo: "Al snel kan het beeld worden opgeroepen dat dit echte afbeeldingen zijn waarbij de oordeelsvorming in de samenleving sterk kan worden beïnvloed zonder dat de vraag is gesteld of dit wel een echte afbeelding is en of de afgebeelde persoon hier wel in de juiste context wordt neergezet. Mensen vragen zich tegenwoordig niet meer af of het waar is wat ze zien. Dat zou je, met kennis over dit verschijnsel, dus wel moeten doen."