Zo wordt OSINT gebruikt tegen Russische en Oekraïense propaganda
Door de oorlog in Oekraïne krijgen zogeheten OSINT-kanalen er veel volgers bij op sociale media. De fact-checkers gebruiken openbare bronnen om informatie afkomstig van de Russische en Oekraïense overheden te verifiëren of te ontkrachten.
Het fenomeen OSINT, wat staat voor open source intelligence, ontstond in het vorige decennium om onder andere misinformatie te bestrijden. OSINT-kanalen gebruiken tweets, openbare satellietbeelden en andere gecrowdsourcete data om na te gaan of bepaalde informatie wel correct is en om beelden van conflictgebieden te delen. Het belang van deze openbare vorm van inlichtingen nam de laatste weken sterk toe, maar wordt al zo'n tien jaar toegepast.
Nederlander Thomas van Linge ging jaren geleden tijdens de burgeroorlog in Syrië aan de slag als OSINT-journalist. "Ik begon toen OSINT als journalistieke methode nog in zijn kinderschoenen stond. Ik wou dagelijks nieuws krijgen over de oorlog maar de standaardmedia deden daar niet in detail verslag van. Ik ben maar zelf op zoek gegaan naar informatie via sociale media, maar merkte al snel dat ik overbleef met verschillende puzzelstukjes. Om daar een overzicht in te krijgen ben ik die nieuwtjes gaan verzamelen in een soort infographic."
De kaarten van van Linge werden zo populair dat zelfs de BBC ze gebruikte. Intussen heeft hij van OSINT zijn carrière gemaakt en is hij druk in de weer sinds Rusland Oekraïne binnenviel.
Nepnieuws
Van Linge zegt daarbij dat OSINT-journalisten al een paar belangrijke ontdekkingen hebben gedaan. De Russische regering verspreidde namelijk regelmatig nepnieuws om een excuus te vinden om aan te vallen.
"Een paar dagen geleden verschenen video's van separatistische leiders uit de regio's Donetsk en Luhansk in het oosten van Oekraïne die evacuaties van burgers aankondigden. Al snel hadden OSINT-researchers door dat de beelden al een paar dagen voor publicatie waren opgenomen. Er waren dus signalen dat Rusland dat al van tevoren had opgezet en een plan had klaarliggen voor de invasie voordat de beslissing officieel werd aangekondigd. Ze hielden de wereld als het ware voor de gek", zegt Van Linge.
Tegenaanval door online-detectives
Onderzoekers zijn al langer bezig met het conflict tussen de twee landen. Zij proberen om de misinformatie van Rusland te counteren door informatie te gebruiken die voor iedereen toegankelijk is.
Zo konden OSINT-experts gisteren bijvoorbeeld nog voor de invasie begon waarnemen dat het Russische leger onderweg was naar de grens. Een ander recent voorbeeld is de zogenaamde 'terroristische aanval' in Donetsk vorige week. De journalist Anton Pustovalov kon toen aantonen dat de aanval waarschijnlijk een zogenaamde 'valse vlag'-operatie was.
Een 'valse vlag' is een missie die waarnemers moet overtuigen dat een partij een aanval uitvoerde, terwijl die in feite werd uitgevoerd door het andere kamp. In dit geval probeerde de Russische overheid te beweren dat de auto van de politiechef van Donetsk door Oekraïne werd opgeblazen. Pustovalov kon die beweringen ontkrachten.
Bellingcat
Ook Bellingcat, een van de voornaamste spelers in de OSINT-wereld, is druk in de weer sinds het conflict escaleerde. De organisatie deelt onder andere een publiekelijk toegankelijke spreadsheet, waarop een aantal gefactcheckte verhalen verzameld worden. Ook Bellingcat denkt dat de 'aanval' in Donetsk een valse vlag was. De volledige spreadsheet vind je hier.
Maar Bellingcat is lang niet de enige account die actief is. Zo kon journalist Forrest Rogers bevestigen dat de persconferentie waarin Putin de onafhankelijkheid van separatistische regio’s in het oosten van Oekraïne erkende vroeger plaatsvond dan aanvankelijk werd beweerd. Rogers wees erop dat alle horloges van de aanwezigen enkele uren achterliepen.
Oekraïense propaganda ook ontmaskerd
Ook de Oekraïense overheden worden door de OSINT-experts gefactcheckt. Zo plaatste het Oekraïense ministerie van defensie een video waarin een Oekraïens gevechtsvliegtuig een Russisch militair vliegtuig zou neerschieten. In werkelijkheid was het een video gemaakt met de game Digital Combat Simulator, meldde de Nederlander Christiaan Triebert, die journalist is bij The New York Times.
Triebert ontdekte ook dat beelden van Oekraïense gevechtsdrones die op een nieuwszender werden uitgezonden eigenlijk gemaakt waren in Syrië in 2020.
Voor- en nadelen
Er zijn volgens van Linge voor- en nadelen aan deze vorm van journalistieke berichtgeving. "Langs de ene kant is OSINT-berichtgeving een stuk sneller dan traditionele media. Als er nu ergens een bom in Kiev ontploft staan er binnen twee minuten beelden online. Bovendien heb je het voordeel dat nieuws zelfs van de meest afgelegen gebieden de wereld ingestuurd kan worden. Het enige dat je nodig hebt is een internetconnectie."
"De nadelen zijn dan weer dat dingen niet altijd geverifieerd zijn als ze online komen. Sommige beelden zijn ook geen originele beelden of worden uit de context gegrepen, wat misleidend kan zijn. Onderzoekers hebben bovendien niet altijd genoeg achtergrondkennis vergeleken met lokale mensen uit een regio."
Toch denk van Linge dat OSINT een meerwaarde vormt voor de journalistieke berichtgeving. "Er komen vaak beelden vrij die erg veel indruk maken op de mensen. Gisteren was bijvoorbeeld een video gedeeld die toonde hoe een Russisch gevechtsvliegtuig raketten afschoot in een woonwijk. Dat kan op een militair doel zijn geweest maar dat was niet duidelijk uit de video. Wat wel te zien was, was dat de raketten gevaarlijk dicht bij de burgers die het filmen insloegen, waarbij een gillend kind wegloopt. Dat toont hoe dicht de oorlog bij de bevolking komt en maakt wel een emotionele indruk."